Akcja ratownicza a odpowiedzialność strażaków

Gaszenie pożaru, usuwanie skutków wypadku drogowego czy chociażby wypompowywanie wody po intensywnych opadach deszczu – prawdopodobnie każdy z nas spotkał się w życiu z akcją ratowniczą prowadzoną przez strażaków zawodowych (Państwowa Straż Pożarna – PSP) lub ochotników (Ochotnicza Straż Pożarna – OSP). Wykonywanie akcji ratowniczych wiąże się z ryzykiem – strażacy często narażają swoje życie i sprzęt, aby ocalić innych ludzi, a także aby chronić ich mienie. W trakcie ich działań mogą również pojawić się sytuacje, w których dojdzie do szkody osób trzecich lub uszkodzenia ich mienia. Jak wygląda kwestia odpowiedzialności w tego typu przypadkach?
 

Ryzyko działalności OSP i PSP

Możemy wyróżnić kilka podstawowych rodzajów takich szkód:

• Szkody poniesione przez samych strażaków biorących udział w akcjach i działaniach ratowniczych oraz w wykorzystywanym przez nich sprzęcie,
• Szkody poniesione przez osoby inne niż strażacy, które współuczestniczą w akcjach i działaniach ratowniczych i/lub w mieniu należącym do osób trzecich, które zostało wykorzystane do przeprowadzenia akcji ratowniczej,
• Szkody wyrządzone w mieniu osób trzecich w trakcie i w związku z przeprowadzaniem akcji lub działania ratowniczego,
   

W przypadku pojawienia się takich szkód ważne jest, aby zidentyfikować kto i na jakiej podstawie jest za nie odpowiedzialny, jak można się przed nimi zabezpieczyć (lub ubezpieczyć) i jakie kroki należy podjąć, aby zadośćuczynić poszkodowanym.
 

Podstawowe akty prawne

Zasady działania PSP regulowane są przede wszystkim przez:

• Ustawę z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. 1991 Nr 88 poz. 400) zwaną dalej u.psp;
• Ustawę z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej ( Dz.U. 1991 Nr 81 poz. 351) zwaną dalej u.o.o.p.
   

Z kolei działalność OSP regulują:

• w pierwszej kolejności Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2020 r. poz. 2261)
• stosunkowo nowa Ustawa z dnia 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (Dz. U. 2021 poz. 2490) zwana dalej u.osp.
• ze względu na charakter swojego działania OSP podlega także pod przepisy wspomnianej wcześniej u.o.o.p.
   

Już sama analiza podstaw prawnych pozwala wywnioskować, iż pomimo – co do zasady – pełnienia podobnych funkcji w zakresie ochrony przeciwpożarowej, zasady odpowiedzialności PSP i OSP mogą się znacząco różnić. Poniżej omówimy poszczególne typy szkód i charakter odpowiedzialności obu rodzajów straży pożarnej.
 

Szkody „własne” strażaków

Strażacy PSP, tak jak inni urzędnicy państwowi, objęci są systemem ubezpieczeń społecznych. Odszkodowania za ewentualne obrażenia ciała odniesione podczas wykonywania czynności służbowych są wypłacane stosownie do tychże regulacji.

Natomiast w przypadku strażaków OSP kwestia odszkodowań za tego typu zdarzenia została uregulowana w Art. 26 u.o.o.p. oraz Art. 13 u.osp. Regulacje te, jeśli chodzi o zakres i kwoty odszkodowań, niejako zrównują w prawach strażników OSP i PSP. Dodatkowo Art. 10 ust. 1 pkt 2) u.osp nakłada na gminę, na terenie której działa OSP, obowiązek ubezpieczenia strażaków ratowników OSP od następstw nieszczęśliwych wypadków podczas wykonywania powierzonych zadań. Taki sam obowiązek gmina ma wobec kandydatów na strażaków ratowników OSP oraz członków młodzieżowych drużyn pożarniczych i dziecięcych drużyn pożarniczych.

Podczas przeprowadzania akcji ratowniczych niejednokrotnie dochodzi również do uszkodzenia sprzętu, maszyn i wyposażenia należącego do PSP, OSP czy samych strażaków. Mienie takie może być przedmiotem standardowych ubezpieczeń majątkowych (PD, EEI, AC w przypadku pojazdów – wszystkie dostępne także w Warcie), co pozwala na uzyskanie stosownego odszkodowania w przypadku wystąpienia zdarzenia losowego. Niezależnie od powyższego, Art. 13 u.psp przewiduje w uzasadnionych przypadkach możliwość kompensacji takiej szkody przez właściwego komendanta PSP.

Podobnie jak inni urzędnicy państwowi, zawodowy strażak może ponosić odpowiedzialność za uszkodzenie sprzętu należącego do PSP, powstałe wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków służbowych. Zasady i wysokość tej odpowiedzialności regulowane są przez Rozdział 2 u.om.f. Z kolei w przypadku strażaków ochotników analogiczne zdarzenia szkodowe mogą być rozpatrywane zgodnie z odpowiednimi przepisami art. 114-122 KP oraz art. 124-127 KP.

W obu przypadkach kwoty tak ustalonej odpowiedzialności mogą być znacznym obciążeniem finansowym dla strażaka. Istnieje jednak możliwość zawarcia stosownego ubezpieczenia, które będzie częściowo chroniło interes majątkowy strażaka – takie polisy są dostępne również w Warcie.
 

Szkody powstałe w związku z akcją ratowniczą

Art. 21 u.psp daje strażakom PSP duże uprawnienia do dysponowania majątkiem i zasobami ludzkimi w zakresie niezbędnym do przeprowadzania akcji ratowniczej. Działania te, choć niezbędne dla należytego wykonania obowiązków służbowych, mogą w konsekwencji doprowadzić do uszkodzenia mienia osób trzecich lub rozstroju zdrowia osoby trzeciej.

Zgodnie z Art. 142 KC właściciel rzeczy nie może sprzeciwić się jej zniszczeniu lub uszkodzeniu, jeśli zachodzi stan wyższej konieczności. Przysługuje mu jednak z tego tytułu odszkodowanie. Zasady przyznawania takiego odszkodowania zostały wskazane w Art. 22 u.psp, a jego wysokość regulowana jest przez Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 26 listopada 1997 r. w sprawie zakresu, szczegółowych zasad i trybu przyznawania świadczeń i odszkodowań osobom nie będącym strażakami w razie wypadku lub poniesienia szkody w mieniu w związku z udzielaniem pomocy lub udziałem w ćwiczeniach organizowanych przez Państwową Straż Pożarną.

Z inna sytuacją mamy do czynienia, gdy zajdzie podejrzenie nieprawidłowego przeprowadzania akcji ratowniczej – np. wskutek uchybień organizacyjnych kierującego tą akcją. Poszkodowany może wówczas dochodzić swoich roszczeń na gruncie Art. 417 KC. Tego typu odpowiedzialność jest jednak trudna do udowodnienia i może wiązać się z koniecznością skierowania sprawy na drogę sądową. Nawet jednak jeśli powołany ekspert potwierdzi wówczas fakt, że błędy PSP przyczyniły się do powstania lub powiększenia szkody, sąd może pominąć tę okoliczność, kierując całą odpowiedzialność na osobę odpowiedzialną za pierwotne wywołanie zagrożenia, czyli np. pożaru (por. wyrok SO w Łodzi sygn. X GC 524/11).

Należy przy tym pamiętać, że zgodnie z Art. 9 u.o.m.f strażak PSP nie ponosi osobistej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w trakcie i w związku należytym wykonywaniem funkcji publicznej (w tym przypadku – w związku z przeprowadzaniem akcji ratowniczej). Podobnie jak w przypadku innych funkcjonariuszy publicznych, za tego typu szkody odpowiada bezpośrednio Skarb Państwa, a ewentualne roszczenia należy kierować do właściwej jednostki PSP, w której pełnił służbę dany strażak.
 

Jak ubezpieczać OSP

Strażnicy OSP nie są funkcjonariuszami publicznymi w rozumieniu ustawy (chociaż zgodnie z Art. 24 u.osp przysługuje im analogiczna ochrona prawna), zatem za wszelkie szkody powstałe na skutek ich działania, niewłaściwego działania lub zaniechania odpowiadają na zasadach ogólnych KC. Jak wskazaliśmy wcześniej, szkody takie, zwłaszcza związane z przeprowadzeniem akcji ratowniczo-gaśniczej, mogą osiągać znaczne rozmiary. W celu zabezpieczenia interesów majątkowych zarówno samych OSP jak i potencjalnych osób poszkodowanych, ustawodawca wprowadził we wspomnianym uprzednio Art. 10 ust 1 pkt 1 u.osp obowiązek zawarcia przez gminę, na terenie której działa OSP ubezpieczenia strażaków ratowników OSP (oraz kandydatów na strażaków ratowników OSP, członków młodzieżowych drużyn pożarniczych i dziecięcych drużyn pożarniczych, w tym ubezpieczenie grupowe) od odpowiedzialności cywilnej podczas wykonywania powierzonych zadań.
 

Warto zwrócić uwagę na trzy kwestie wynikające z przytoczonego przepisu:

1. Ubezpieczeniem objęta ma być nie tyle sama OSP (jako stowarzyszenie), co bezpośrednio strażacy OSP (i kandydaci na strażaków ratowników OSP oraz członkowie młodzieżowych drużyn pożarniczych i dziecięcych drużyn pożarniczych). Zabezpiecza to poszczególnych strażaków – ochotników przed potencjalnymi roszczeniami w sposób zbliżony strażaków zawodowych, których chroni Art. 9 u.o.m.f,
2. Ustawodawca wprowadził obowiązek zawarcia stosownej polisy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, nie wprowadził jednak żadnych minimalnych wymogów co do sumy gwarancyjnej czy oczekiwanego zakresu ubezpieczenia. Pozwala to na swobodne kształtowanie warunków ubezpieczenia przez Ubezpieczającego (gminę) i zakład ubezpieczeń, wystawiający stosowną polisę,
3. Obowiązek zapewnienia ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej spoczywa na gminie, na terenie której działa OSP – a nie na samej OSP. Stąd coraz częściej w postępowaniach opartych o Prawo zamówień publicznych na ubezpieczenia kompleksowe gmin znajdują się stosowne zapisy, które potwierdzają ochronę działań strażaków OSP. Ubezpieczenia takie oferowane są również przez Wartę.
    

Jeżeli interesują Was dodatkowe informacje, dotyczące tego tematu, zapraszamy do kontaktu z Pawłem Jatczakiem: Pawel.Jatczak@warta.pl.