Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny
Zgodnie z polskim porządkiem prawnym, podmiotem odpowiedzialnym za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny jest przede wszystkim producent (art. 4491 par 1 KC). Jest to odpowiedzialność ponoszona na zasadzie ryzyka i – w celu ochrony konsumentów – ustawodawca nie pozwala na swobodę kształtowania tej odpowiedzialności. Nie można jej umownie wyłączyć lub ograniczyć (art. 4499 KC). Nie jest jednak odpowiedzialnością bezwzględną. Kodeks cywilny przewiduje kilka przesłanek zwalniających producenta z odpowiedzialności za powstałą szkodę.
Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, gdy w momencie wprowadzenia do obrotu, produkt nie był niebezpieczny, a jego zagrażające użytkownikowi właściwości ujawniły się później, pod warunkiem jednak, że nie wynikały z przyczyny leżącej w samym produkcie np. ukryta wada materiałowa (art. 4493 par 2 KC). Kolejną istotną przesłanką zwalniająca producenta od odpowiedzialności jest brak możliwości przewidzenia niebezpiecznych właściwości produktu przy uwzględnieniu stanu nauki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu (art. 4493 par 2 KC). Klasycznym przykładem takiego produktu będą szeroko rozumiane wyroby tytoniowe, o których rakotwórczych właściwościach kiedyś nie wiedziano.
W przypadku szkód rzeczowych ustawowa ochrona jest jeszcze bardziej zawężona – dotyczy wyłącznie przedmiotów użytku osobistego (art. 4492 KC), nie obejmuje utraconych korzyści (art. 4497 par 1 KC), a sama szkoda musi wynosić co najmniej równowartość kwoty 500 EUR (art. 4497 par 2 KC). Kodeks cywilny wprowadza ponadto czasowe ograniczenie odpowiedzialności producenta. Przedawnienie roszczeń następuje po 3 latach od momentu, gdy poszkodowany dowiedział się (lub mógł się dowiedzieć) o szkodzie i podmiocie odpowiedzialnym i jednocześnie – niezależnie od powyższego – po 10 latach od wprowadzenia produktu do obrotu (art. 4498 KC).
Nie należy jednak zapominać, że nawet brak odpowiedzialności z przepisów dotyczących produktu niebezpiecznego nie oznacza automatycznie zwolnienie z odpowiedzialności cywilnej jako takiej. Przepisy jednoznacznie wskazują, że roszczenia za ewentualne powstałe szkody mogą być dochodzone na podstawie innych, ogólnie obowiązujących przepisów prawa (art. 44910 KC).
Definicja producenta i jej zastosowanie w praktyce
Jak wskazane zostało w poprzednim akapicie, za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny odpowiada przede wszystkim producent. Kim jednak jest producent? Odpowiedź na to proste z pozoru pytanie, jest bardziej złożona niż mogłoby się wydawać.
Zgodnie z definicją zawartą w Kodeksie cywilnym producentem jest podmiot, który w zakresie prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej wytwarza tenże produkt (art. 4491 par 1 KC; por też art. 3 pkt 2) ppkt a) UBP). Warto jednak zaznaczyć, że ustawodawca ograniczył definicję producenta wyłącznie do podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą, tj. takiego, który działalność zarobkową, prowadzi we własnym imieniu i w sposób ciągły (art. 5a pkt 6 ustawy o PIT). Nie jest zatem producentem (w rozumieniu ustawy) osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej – nawet jeśli wprowadziła jakąś rzecz do obrotu (np. sprzedawała własnoręcznie upieczone ciasto na kiermaszu charytatywnym); będzie natomiast producentem rolnik wprowadzający do obrotu własne plony rolne.
Okazuje się jednak, że zawarta w ustawie definicja producenta nie do końca pasuje do współczesnego modelu prowadzenia działalności gospodarczej przez wytwórców. Poziom złożoności niektórych produktów praktycznie uniemożliwia wykonanie całości procesu produkcyjnego przez jeden podmiot. Producent niejednokrotnie staje się zatem jedynie integratorem poszczególnych komponentów (półproduktów) wyprodukowanych przez innych producentów. Najprostszym przykładem takiego procesu jest zapakowanie gotowego produktu w opakowanie wytworzone i dostarczone przez inny podmiot. Należy przy tym pamiętać, że każdy z takich komponentów, w myśl zapisów Kodeksu cywilnego, także sam w sobie jest produktem (Art. 4491 par 2 KC), a zatem ich wytwórca – producentem.
Coraz częściej występującym modelem produkcji jest także produkcja outsourcingowa tj. taki model produkcji, w której część lub całość procesu produkcyjnego jest zlecana (outsourcowana) innemu podmiotowi. Outsourcing może dotyczyć zarówno zadań typowo wytwórczych, jak i wybranych zadań pomocniczych np. pakowanie, testowanie, kontrola wyrobów. Outsourcing może obejmować wyłącznie „siłę roboczą” – zleceniodawca-producent dostarcza całość zasobów materialnych (surowce, park maszynowy), a zleceniobiorca dostarcza wykwalifikowanych pracowników, którzy faktycznie wytwarzają zlecone produkty. Należy pamiętać, że w takim układzie faktycznym, zleceniobiorca – na równi ze zleceniodawcą-producentem – prowadzi działalność wytwórczą, a nie usługową (por Załącznik PKD pkt 29). Jeżeli natomiast zlecony zostanie cały proces produkcyjny i na zleceniobiorcę zostanie przerzucony ciężar zapewnienia całości zasobów (materiały, park maszynowy, pracownicy) – wówczas będziemy mieli do czynienia z tzw. produkcją kontraktową i to zleceniobiorca staje się faktycznym producentem, a producent-zleceniodawca pozostaje jedynie „jednostką organizująca wytwarzanie” (por Załącznik PKD pkt 27).
Inne podmioty odpowiedzialne za produkt niebezpieczny
Jak już zostało wskazane, we współczesny proces wytwarzania produktów może być – obok producenta – zaangażowanych wiele innych podmiotów. Ustawodawca przewidział taką sytuację i wprowadził szereg zapisów precyzujących podział odpowiedzialności za ewentualne szkody.
W przypadku produktów złożonych, składających się z wielu materiałów, komponentów itd. solidarną odpowiedzialność ponosi zarówno wytwórca (producent) ostatecznego, gotowego produktu jak i poszczególni wytwórcy materiału, surowca albo części składowej produktu (Art. 4495 par 3 KC). Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja końcowego produktu lub wskazówki producenta dotyczące wytwarzania części składowych np. wadliwy projekt komponentu dostarczony producentowi-zleceniobiorcy przez producenta-zleceniodawcę (Art. 4495 par 1 KC).
Analogiczna sytuacja zachodzi w przypadku produkcji kontraktowej tj. takiej, w której jeden podmiot (zleceniodawca) wprowadza produkt do obrotu, a inny (zleceniobiorca) jest jego faktycznym wytwórcą. Domniemywa się wówczas, że producentem jest ten podmiot, którego logo/marka została umieszczona na produkcie i który w oczach potencjalnych nabywców podaje się za producenta – szczególnie gdy faktyczny producent nie zostaje ujawniony (art. 4495 par 2 KC). I to właśnie zleceniodawca jest odpowiedzialny za powstanie ewentualnej szkody (art. 4494 KC). Nie zwalnia to jednak z odpowiedzialności zleceniobiorcy (faktycznego kontraktowego producenta), który nadal będzie ponosił odpowiedzialność solidarną (art. 4495 par 3 KC). Z taką sytuację mamy bardzo często do czynienia w przypadku tzw. „marek własnych” sklepów spożywczych.
W określonych przypadkach za podmiot odpowiedzialny za szkodę może zostać uznany także podmiot wprowadzający produkt do obrotu. Dotyczy to przede wszystkim importerów (w odniesieniu do produktów zagranicznych wprowadzanych do obrotu krajowego) (art. 4495 par 2 KC), ale także sprzedawców – w sytuacji, gdy nie są w stanie wskazać producenta, importera (art. 4495 par 4 KC) lub chociażby innego podmiotu, od którego sami produkt zakupili (art. 4495 par 5 KC). W końcu, w wyjątkowych sytuacjach, solidarną odpowiedzialność za powstałą szkodę może ponosić także inna, niewskazana wcześniej osoba trzecia (np. przechowawca). Wówczas także odpowiedzialność takiej osoby i producenta ponoszona jest solidarnie (4495 par 6 KC).
Jak zatem widać, krąg potencjalnych odpowiedzialnych za ewentualne szkody spowodowane przez produkt niebezpieczny jest szeroki. Obejmuje zarówno producenta (produktu finalnego), pod-producentów (surowców, części składowych), importerów, sprzedawców jak i – w określonych sytuacjach – także inne podmioty. Dlatego ważne jest, aby każdy z takich podmiotów posiadał stosowne ubezpieczenie OC działalności, obejmujące swoim zakresem OC za produkt.
Jeżeli interesują Was dodatkowe informacje, dotyczące tego tematu, zachęcamy do kontaktu z Pawłem Jatczakiem (Pawel.Jatczak@warta.pl).
Źródła:
USTAWA z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. 1991 Nr 80 poz. 350) – dalej ustawa o PIT.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93) – dalej KC.
USTAWA z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. 2003 Nr 229 poz. 2275) – dalej UBP.
Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24.12.2007 r. Dz.U. 251, poz.1885 - Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) – dalej Załącznik PKD.
