Ocena ryzyka wybuchu: wymagania formalno-prawne

Na początku chcielibyśmy zaznaczyć, że zagadnienia te regulowane są niżej wymienionymi rozporządzeniami:

1. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji [1] z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U.2010.109.719).
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki [2] z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz.U.2010.138.931).
3. Rozporządzenie Ministra Rozwoju [3] z dnia 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej (Dz.U.2016.817).

Z uwagi na ogólny temat artykułu nie rozszerzamy jego problematyki o rodzaje branż ani o kwestie możliwych rozwiązań, wynikających z oceny ryzyka wybuchem. Nie poruszamy również zagadnień związanych z ryzykiem wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, o których mówi ustawa: Prawo ochrony środowiska. 

Czym jest atmosfera wybuchowa lub potencjalnie wybuchowa?

W myśl rozporządzenia [1] poprzez zagrożenie wybuchem, należy rozumieć możliwość tworzenia przez:

• palne gazy,
• pary lub mgły palnych cieczy,
• pyły lub włókna palnych ciał stałych,

w różnych warunkach mieszanin z powietrzem, które pod wpływem czynnika inicjującego zapłon wybuchają, czyli ulegają gwałtownemu spalaniu połączonemu ze wzrostem ciśnienia.

Atmosfera wybuchowa jest rozumiana jako mieszanina substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł lub pyłów z powietrzem w warunkach atmosferycznych, w której, po wystąpieniu zapłonu, spalanie rozprzestrzenia się na całą niespaloną mieszaninę [2].

Rozporządzenie Ministra Rozwoju [3] wprowadza z kolei pojęcie atmosfery potencjalnie wybuchowej – zgodnie z definicją jest to atmosfera, która w zależności od warunków lokalnych i ruchowych może stać się wybuchowa.

Na podstawie obowiązujących regulacji prawnych, [Rozp. 1, § 37] w obiektach i na terenach przyległych, gdzie są prowadzone procesy technologiczne z użyciem materiałów mogących wytworzyć mieszaniny wybuchowe lub w których materiały takie są magazynowane, dokonuje się oceny zagrożenia wybuchem.

Aby zapobiegać wybuchom i zapewnić ochronę przed ich skutkami, w myśl rozporządzenia [2] pracodawca powinien stosować techniczne lub organizacyjne środki ochronne, odpowiednie do rodzaju działalności. Określając środki ochronne, należy zapewnić realizację następujących celów w podanej kolejności:

1. zapobieganie tworzeniu się atmosfery wybuchowej;
2. zapobieganie wystąpieniu zapłonu atmosfery wybuchowej;
3. ograniczenie szkodliwego efektu wybuchu, w celu zapewnienia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa osób pracujących.

Ocena zagrożenia

Pracodawca dokonuje kompleksowej oceny zagrożenia polegającego na możliwości wystąpienia w miejscach pracy atmosfery wybuchowej – zwanej dalej „oceną zagrożenia wybuchem„. Musi przy tym brać pod uwagę co najmniej:

• prawdopodobieństwo i czas występowania atmosfery wybuchowej;
• prawdopodobieństwo wystąpienia oraz uaktywnienia się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;
• eksploatowane przez pracodawcę instalacje, używane substancje i mieszaniny, zachodzące procesy i ich wzajemne oddziaływania;
• rozmiary przewidywanych skutków wybuchu.

Określenia ilości atmosfery wybuchowej, o których mowa powyżej, dokonuje się na podstawie odrębnych przepisów, w szczególności dotyczących ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów lub specyfikacji technicznych.

Ocena zagrożenia wybuchem obejmuje wskazanie narażonych pomieszczeń, wyznaczenie w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych odpowiednich stref zagrożenia wybuchem wraz z opracowaniem graficznej dokumentacji klasyfikacyjnej oraz wskazanie czynników mogących w nich zainicjować zapłon. Ocena ta powinna zostać rozbudowana o graficzną dokumentację klasyfikacyjną zawierającą plany sytuacyjne obrazujące rodzaj i zasięg stref zagrożenia wybuchem oraz lokalizację i identyfikację źródeł emisji, zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach.

Istotnym elementem oceny zagrożenia wybuchem pomieszczeń jest określenie przyrostu ciśnienia w ocenianym pomieszczeniu, który mógłby zostać spowodowany przez wybuch.

W celu określenia przyrostu ciśnienia w pomieszczeniu korzystamy z wytycznych stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia [1].

Przy dokonywaniu oceny zagrożenia wybuchem w pomieszczeniu należy brać pod uwagę sytuację najbardziej niekorzystną z punktu widzenia ewentualnych skutków wybuchu, mogącą wytworzyć się w procesie eksploatacji tego pomieszczenia, uwzględniając najbardziej niebezpieczny, występujący tam rodzaj substancji oraz największą jej ilość, jaka mogłaby brać udział w reakcji wybuchu.  

Przyrost ciśnienia w pomieszczeniu, spowodowany przez wybuch, określany jest za pomocą równania:

Gdzie:

Przestrzenie, pomieszczenia i strefy zagrożenia wybuchem

Typy przestrzeni, w których może wystąpić zagrożenie wybuchem definiuje rozporządzenie [2]. Są to:

• przestrzenie zagrożone wybuchem, przez co należy rozumieć takie przestrzenie, w których może wystąpić atmosfera wybuchowa w ilościach wymagających podjęcia specjalnych środków w celu zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy;
• przestrzenie niezagrożone wybuchem, czyli przestrzenie inne niż określone powyżej, w których nie przewiduje się wystąpienia atmosfery wybuchowej w ilościach wymagających podjęcia specjalnych środków w celu zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy.

Oceny zagrożenia wybuchem dokonują: inwestor, projektant lub użytkownik decydujący o procesie technologicznym.

Pomieszczenie, w którym może wytworzyć się mieszanina wybuchowa, powstała z wydzielającej się takiej ilości palnych gazów, par, mgieł lub pyłów, której wybuch mógłby spowodować przyrost ciśnienia w tym pomieszczeniu przekraczający 5 kPa, określa się jako pomieszczenie zagrożone wybuchem.

Uwaga: w pomieszczeniu należy wyznaczyć strefę zagrożenia wybuchem, jeżeli może w nim występować mieszanina wybuchowa o objętości co najmniej 0,01 m3 w zwartej przestrzeni.

Na podstawie przeprowadzonych analiz i ocen zagrożenia wybuchem, pracodawca dzieli przestrzenie zagrożone wybuchem na strefy, klasyfikując je na podstawie prawdopodobieństwa i czasu występowania atmosfery wybuchowej jako:

• strefa 0 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, występuje stale, często lub przez długie okresy;
• strefa 1 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, może czasami wystąpić w trakcie normalnego działania;
• strefa 2 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa zawierająca mieszaninę z powietrzem substancji palnych w postaci gazów, par, mgieł, nie występuje w trakcie normalnego działania, a w przypadku wystąpienia, utrzymuje się przez krótki okres;
• strefa 20 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu występuje stale, często lub przez długie okresy;
• strefa 21 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu może czasami wystąpić w trakcie normalnego działania;
• strefa 22 – przestrzeń, w której atmosfera wybuchowa w postaci obłoku palnego pyłu w powietrzu nie występuje w trakcie normalnego działania, a w przypadku wystąpienia, utrzymuje się przez krótki okres.

Uwaga: przy dzieleniu przestrzeni zagrożonych wybuchem, pracodawca powinien uwzględniać warstwy, osady pyłu i nagromadzony pył, jako źródła mogące potencjalnie wytwarzać atmosferę wybuchową.

Przeprowadzona ocena zagrożenia wybuchem może być podstawą do określenia dodatkowych wymagań oraz rodzić konieczność zapewnienia dodatkowych środków technicznych lub organizacyjnych, mających na celu zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczeństwa pożarowego w obiekcie.

Jeżeli interesują Was dodatkowe informacje, dotyczące tego tematu, zapraszamy do kontaktu z Mariuszem Łaszkiewiczem: Mariusz.Laszkiewicz@warta.pl.