Osoby niepełnoletnie stanowią ok. 18% ogółu obywateli Polski[1], nie dziwi zatem, iż bardzo często to właśnie one są sprawcami szkód wyrządzonych osobom trzecim. Powstaje wówczas oczywiste pytanie o to, kto odpowiada prawnie i finansowo w takim przypadku. W tym tekście przyjrzymy tego typu sytuacjom w kilku możliwych aspektach i okolicznościach.
Odpowiedzialność cywilna osoby niepełnoletniej
W rozumieniu polskiego prawa za niepełnoletnią uważa się osobę, która nie skończyła 18 roku życia (art. 10 KC)[2]. Kierując się rozwojem psychofizycznym nieletnich, ustawodawca podzielił ich na dwie grupy – do lat 13 i starszych. Tym powyżej 13 roku życia przyznano ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 KC), młodsi nie posiadają jej w ogóle (art. 12 KC).
Chociaż Kodeks cywilny jednoznacznie wskazuje odpowiedzialność sprawcy za powstałą szkodę (art. 415 KC), to w przypadku osób nieletnich nie zawsze znajdzie on zastosowanie – nieletni, którzy nie ukończyli 13 lat, nie ponoszą odpowiedzialności cywilnej za szkody, które mogą wyrządzić (art. 426 KC, z wyjątkiem wskazanym w art. 428 KC). Dzieci starsze natomiast, o ile nie zachodzą inne przesłanki wyłączające ustawową odpowiedzialność, odpowiadają za szkody jak dorośli.
Odpowiedzialność rodzica za szkody wyrządzone przez nieletnich
Nieletni (dziecko) pozostaje do osiągnięcia pełnoletności pod władzą rodzicielską i pod pieczą rodziców (art. 95 KRiO). Ponieważ za szkody wyrządzone przez nieletnich do 13 roku życia odpowiada ten, kto sprawował nad niepełnoletnim pieczę w chwili wyrządzenia szkody
(art. 427 KC), to odpowiedzialność ta najczęściej będzie spoczywała właśnie na rodzicach.
Kodeks cywilny zostawia furtkę, która pozwala uwolnić się od odpowiedzialności: wtedy, jeżeli opiekun wykaże, że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Warto jednak pamiętać, że art. 427 KC wprowadza domniemanie winy w nadzorze oraz domniemanie adekwatnego związku przyczynowego między szkodą a nienależytym sprawowaniem nadzoru.
W rezultacie to nie poszkodowany musi wskazywać konkretne zaniedbania ze strony opiekuna, lecz odwrotnie: opiekun musi udowodnić brak swojej winy w nadzorze, dowodząc, że ten był sprawowany należycie i zachowanie opiekuna było zgodne z ciążącymi na nim obowiązkami pieczy. Rodzic może także spróbować udowodnić, że szkoda nastąpiłaby również wtedy, gdyby nadzór wykonywany był należycie. Orzecznictwo sądowe pokazuje jednak, że tego typu obrona może być mało skuteczna (np. wyrok SA w Białymstoku sygn. I ACa 663/18).
W przypadku nieletnich powyżej 13 roku życia nie mamy wprawdzie do czynienia z automatycznym przypisaniem odpowiedzialności za zaistniałą szkodę rodzicom – taki małoletni może już samodzielnie odpowiadać za delikt – niemniej, z powodu niedostatecznego majątku samego nieletniego, najczęściej i tak to właśnie na rodziców spada obowiązek pokrycia zaistniałych strat.
Odpowiedzialność placówki oświatowej i nauczyciela
W przypadku placówek oświatowych mamy do czynienia z podwójną odpowiedzialnością związaną ze sprawowaniem pieczy nad nieletnimi – po pierwsze za szkody, które pozostający pod ich dozorem podopieczny wyrządzi osobom trzecim, a po wtóre – za szkody poniesione przez samego ucznia.
Gdy ucierpi podopieczny
W tym drugim przypadku (za szkody poniesione przez nieletnich pozostających pod nadzorem placówki oświatowej), nie odpowiada ona na zasadzie ryzyka; obowiązek nadzoru nad uczniami jest obowiązkiem należytej staranności. Dobór środków i metod sprawowania nadzoru nad podopiecznymi powinien być dostosowany do rozwoju psychofizycznego osób pozostającej pod nadzorem, ich zachowania się itp. Przykładowo, grupa pięciolatków powinna pozostawać pod stałym nadzorem co najmniej jednego opiekuna, zaś grupę siedemnastolatków można pozostawić samych w klasie wskazując im uprzednio zadanie do wykonania (por. wyrok SA w Szczecinie I sygn. ACa 378/2013; wyrok SA w Warszawie VI sygn. ACa 24/2004).
Zgodnie z art. 155 PO rodzice mają obowiązek przekazania dyrektorowi placówki oświatowej istotnych danych o: stanie zdrowia, stosowanej diecie i rozwoju psychofizycznym dziecka. Ustawa, niestety, nie precyzuje kategorii „istotnych danych” i pozostawia je do oceny przez rodzica. Niemniej, gdy do szkody dochodzi w związku z brakiem przekazania do placówki w/w informacji (np. gdy podczas oglądania na zajęciach filmowego materiału dydaktycznego uczeń dostaje ataku epilepsji, w wyniku którego doznaje uszczerbku na zdrowiu), placówka oświatowa może spróbować uwolnić się od odpowiedzialność za szkodę poniesioną przed pozostającego w jej pieczy nieletniego.
W celu poprawy bezpieczeństwa wychowanków Prawo oświatowe dopuszcza stosowanie w placówkach dydaktycznych monitoringu wizyjnego. Wykorzystywany może on jednak być wyłącznie w celu ogólnej poprawy bezpieczeństwa w obiekcie i nie powinien „stanowić środka nadzoru nad jakością wykonywania pracy przez pracowników szkoły lub placówki”. Sama ustawa w praktyce uniemożliwia takie wykorzystanie monitoringu, ponieważ – pomijając wyjątkowe sytuacje – nie zezwala na monitoring pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze. Monitoring nie może zatem zastąpić bezpośredniego nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez pracownika szkoły.
Warto podkreślić, że placówka oświatowa jestzobowiązana do nadzoru nad uczniami jedynie podczas lekcji, przerw miedzy lekcjami i zajęć pozalekcyjnych organizowanych przez nią (lub na jej zlecenie), na czas których dziecko zostaje jej powierzone.Tylko wówczas możemy mówić o winie w nadzorze. W pozostałych przypadkach placówka odpowiada na zasadach ogólnych tj. za inne zawinione działania lub zaniedbania, np. w sytuacji, gdy udostępnia swój teren niezależnie od prowadzonych w tym czasie zajęć dydaktycznych (por SA w Lublinie sygn. I Acr 69/92; wyrok SN sygn. I CR 260/71).
Za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i innych placówkach oświatowych, oraz nadzór nad nimi, odpowiedzialny jest dyrektor placówki (art. 68 ust 1 pkt 6) PO oraz art. 7 ust 2 pkt 6) KN). Obowiązek dbania o bezpieczeństwo ucznia spoczywa również bezpośrednio na nauczycielu przeprowadzającym zajęcia dydaktyczne (art. 5 PO jak również z art. 6 pkt 1) KN). Chociaż wszyscy nauczyciele zatrudnieni w danej placówce oświatowej podlegają kierownictwu i kontroli dyrektora, to zachowują prawo do swobody stosowania metod nauczania i wychowania, jakie uważają za najwłaściwsze, oczywiście o ile nie stoją one w sprzeczności z innymi przepisami ustawy (art. 12 pkt 2 KN). W przypadku zaistnienia szkody na skutek zaniedbań w zakresie bezpieczeństwie uczniów podczas zajęć dydaktycznych odpowiedzialność może zatem ponosić zarówno placówka jako taka, jak i konkretny nauczyciel.
Gdy ucierpi osoba trzecia
W przypadku szkód wyrządzonych osobom trzecim przez małoletnich pozostających w pieczy placówki oświatowej, zakres jej odpowiedzialności, podobnie jak w przypadku rodziców, jest uzależniony od wieku podopiecznego. W odniesieniu do dzieci do 13 roku życia zastosowanie będzie mieć art. 427 KC i domniemanie winy w nadzorze.
Warto tu podkreślić, że również w przypadku starszych podopiecznych, niezależnie od odpowiedzialności samego sprawcy szkody, możliwe jest przypisanie współodpowiedzialności także samej placówce. Do szkody może bowiem dojść na skutek zawinionego działania ucznia i jednocześnie błędów organizacyjnych popełnionych przez placówkę oświatową, których uniknięcie pozwoliłyby na przeciwdziałanie powstaniu szkody lub na zmniejszenie jej rozmiaru.
Szkoda może także zostać wyrządzona podczas wykonywania przez ucznia czynności zleconych mu przez nauczyciela tj. gdy podopieczny będzie działał w imieniu i na rzecz samej placówki. Wówczas zastosowanie będzie mieć art. 430 KC.
Jak ubezpieczyć się od konsekwencji szkód wyrządzonych przez małoletnich?
Jak zostało wskazane we wcześniejszej części artykułu – za szkody wyrządzone przez małoletnich (w szczególności do 13 roku życia) odpowiada osoba, która sprawowała nad nimi pieczę i to właśnie ona powinna posiadać stosowne ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej:
- W przypadku rodziców adekwatną ochronę ubezpieczeniową zapewni polisa OC w życiu prywatnym (dostępna jako samodzielne ubezpieczenie lub element polisy ubezpieczenia nieruchomości).
- Jednostki oświatowe mogą zawrzeć na swoją rzecz ubezpieczenie OC z tytułu prowadzonej działalności (oświatowo-wychowawczej), które zapewni im ochronę zarówno na wypadek szkód osobowych, jakich mogą doznać podopieczni, jak również ewentualnych szkód osób trzecich spowodowanych przez tychże podopiecznych (jeśli zostanie im udowodniona wina w nadzorze).
- Nauczyciele mogą natomiast wykupić dedykowane dla nich ubezpieczenie OC personelu pedagogicznego.
Wszystkie wskazane ubezpieczenia są powszechnie dostępne na polskim rynku ubezpieczeniowym; są oczywiście także oferowane przez nas.
Jeżeli interesują Was dodatkowe informacje, dotyczące tego tematu, zapraszamy do kontaktu z Pawłem Jatczakiem: Pawel.Jatczak@warta.pl.
Użyte skróty:
KC – USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360)
KRiO – USTAWA z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2020 r. poz. 1359)
PO – USTAWA z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe ( Dz. U. z 2021 r. poz. 1082, z 2022 r. poz. 655, 1079, 1116, 1383, 1700, 1730)
KN – USTAWA z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2021 r. poz. 1762 , z 2022 r. poz. 935, 1116, 1700, 1730)
[1] Zgodnie z danymi GUS za 2020r.
[2] KC przewiduje też wyjątek od tego zapisu (związany z zawarciem związku małżeńskiego), ale jest on nieistotny dla rozważań wskazanych w treści artykułu
