W ramach rozpoczętego cyklu „Underwriting ubezpieczeń OC za produkty w branży spożywczej” ukazał się dwuczęściowy artykuł o inżynieryjnej ocenie ryzyka „OC za produkt i wycofanie produktu z rynku – metodyka technicznej oceny ryzyka (branża spożywcza)”. Obecnie prezentujemy pierwszą część artykułu dotyczącego underwritingu ubezpieczenia OC za produkt.
Problem bezpieczeństwa żywności jest ważny dla nas wszystkich, zarówno jako konsumentów, jak i ekspertów z branży ubezpieczeniowej. W tym drugim ujęciu szczególnie intersująca jest problematyka odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez niebezpieczny produkt żywnościowy.
Na początku przyjrzyjmy się zasadom regulującym odpowiedzialność cywilną za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny.
„Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny żywnościowy – trochę teorii..„ – cz.1
Jako produkt określany jest każda rzecz ruchoma, nawet będącą jedynie częścią składową innej rzeczy ruchomej. Natomiast Kodeks cywilny za tożsame z rzeczą ruchomą rozumie również zwierzęta i energię elektryczną. W praktyce produktem w rozumieniu Kodeksu może być każdy towar, w tym żywność, niezależnie od tego czy jest wytwarzany seryjnie czy powstaje w wyniku indywidualnej pracy twórczej. Warunkiem jest fakt, że jego wytwarzanie następuje w ramach działalności gospodarczej wytwórcy.
Za niebezpieczny uważa się produkt niezapewniający bezpieczeństwa, którego należałoby oczekiwać w ramach zwyczajnego, zgodnego z przeznaczeniem użycia (art. 449 (1) §3 KC). Do przypisania odpowiedzialności za produkt niebezpieczny konieczne jest stwierdzenie, czy w momencie jego wprowadzania do obrotu, zapewniał on poziom bezpieczeństwa, jakiego należałoby oczekiwać, według ogólnego stanu wiedzy, okoliczności udostępnienia na rynku i sposobu zaprezentowania produktu jego odbiorcy.
Niebezpieczny produkt żywnościowy – pierwotny i przetworzony
Zgodnie z przywołanym powyżej art. 449 (1) §2 KC, w zakresie definicji produktu niebezpiecznego znajduje się wszelkiego rodzaju produkt żywnościowy. Pojęcie żywności zdefiniowane zostało w Rozporządzeniu 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r., ustanawiającym ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, oraz wyznaczającym procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Żywność oznacza „jakiekolwiek substancje lub produkty przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi, lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać (…)”. Żywnością są produkty żywnościowe pierwotne, tj. wytworzone w ramach działalności rolniczej płody ziemi, produkty hodowli i rybołówstwa, oraz produkty żywnościowe przetworzone, uzyskane w wyniku przetworzenia produktów pierwotnych oraz produkty uzyskane drogą procesów chemicznych (niepochodzące z działalności rolniczej). Definicja produktu niebezpiecznego zawarta jest w art. 449 (1) §3 KC. Niemniej ustawodawca unijny dodatkowo wprost zdefiniował, że żywność jest niebezpieczna, jeśli uważa się, że jest szkodliwa dla zdrowia lub nie nadaje się do spożycia przez ludzi (art. 14 ust. 2 Rozporządzenia Ogólnego Prawa Żywnościowego). W dokumencie tym określone zostały szczegółowe zasady dokonywania oceny bezpieczeństwa żywności, określające co należy wziąć pod uwagę, ustalając czy żywność jest niebezpieczna:
- zwykłe okoliczności korzystania z żywności przez konsumenta,
- wykorzystywanie żywności na każdym etapie produkcji, przetwarzania i dystrybucji,
- informacje przeznaczone dla konsumenta, czyli dane zawarte na etykiecie oraz inne zwykle dostępne dla konsumenta informacje dotyczące unikania konkretnych, negatywnych dla zdrowia skutków związanych z danym rodzajem żywności,
- sposób prezentacji produktu poza oznakowaniem na etykiecie: sposób pakowania, ekspozycji a także reklamę,
- prawdopodobne, natychmiastowe, krótkotrwałe skutki dla zdrowia osoby spożywającej żywność oraz skutki długofalowe, nawet dla następnego pokolenia,
- ewentualne skutki skumulowania toksyczności,
- szczególną wrażliwość określonej kategorii konsumentów, jeśli żywność jest przeznaczona dla tej kategorii konsumentów,
- ocenę przydatności do spożycia przez ludzi – przekroczenie terminu przydatności, zanieczyszczenie przez czynniki obce jak i w inny sposób, z powodu gnicia, psucia się lub rozkładu.
Zakłada się, że żywność zgodna ze szczegółowymi przepisami unijnymi i krajowymi regulującymi jej bezpieczeństwo jest uważana za bezpieczną pod względem czynników objętych tymi szczegółowymi przepisami (art. 14 ust. 7 OPŻ).
Zarys rozwoju odpowiedzialności OC za produkt niebezpieczny
Odpowiedzialnością za produkt określa się odpowiedzialność cywilną za szkody na osobie lub mieniu powstałe wskutek niebezpiecznych wad produktów dostępnych w obrocie. Obowiązek odszkodowawczy obejmuje wszystkich poszkodowanych i wszelkie zaistniałe szkody poza uszkodzeniem lub zniszczeniem samego produktu. Podstawą tej odpowiedzialności jest prawo czynów niedozwolonych, niemniej sam proces kształtowania odpowiedzialności deliktowej niezależnej od winy rozpoczął się stosunkowo niedawno, bo w latach 60-tych w Stanach Zjednoczonych. W systemie common law poszkodowany mógł powołać się na strict liability in tort, czyli odpowiedzialność deliktową niezależną od winy. W latach 80-tych zasada ryzyka jako odpowiedzialności producenta za szkody wyrządzone przez produkt wadliwy została wdrożona do prawa unijnego (dyrektywa 85/374/EWG). W polskim systemie prawnym odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny została wprowadzona ustawą z dnia 2 marca 2000 roku – poprzez dodanie art. 449 (1) – 449 (11) Kodeksu cywilnego.
Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny żywnościowo
Odpowiedzialność za produkt jest odpowiedzialnością odszkodowawczą opartą na zasadzie ryzyka, niezależną od winy za spowodowanie szkody i nieuwarunkowaną istnieniem jakiejkolwiek umowy. Deliktem decydującym o przypisaniu tej odpowiedzialności jest wprowadzenie do obrotu produktu niebezpiecznie wadliwego.
Powstanie szkody
Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny, oparta na zasadzie ryzyka, obejmuje bez ograniczeń szkody na osobie, i w ograniczonym zakresie szkody na mieniu osobistego użytku. Zgodnie z Kodeksem cywilnym, obowiązek odszkodowawczy obejmuje, co do zasady, naprawienie wszelkich strat i uszczerbków (zarówno majątkowych jak i niemajątkowych) wyrządzonych przez produkt niebezpieczny. Obejmuje on zarówno straty poniesione wprost w wyniku zdarzenia powodującego szkodę (tzw. szkoda rzeczywista – damnum emergens), jak i straty potencjalnych korzyści nie osiągniętych w wyniku wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę (utrata spodziewanych korzyści – lucrum cessans).
Obowiązek odszkodowawczy jest jednak istotnie ograniczony w przypadku szkód na mieniu, przyjmując że:
- do obliczenia odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie bierze się pod uwagę wartości samego produktu, ani korzyści jakie poszkodowany mógłby osiągnąć w związku z jego używaniem,
- gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty będącej równowartością 500 EUR, odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie przysługuje.
Biorąc pod uwagę sposób normalnego użycia żywności, czyli jej spożywanie, podstawowe znaczenie w odniesieniu do szkód wyrządzonych przez niebezpieczny produkt żywnościowy mają szkody na osobie. Szkody osobowe spowodowane przez produkty żywnościowe można podzielić na dwie kategorie:
- szkody będące bezpośrednim następstwem spożycia produktu żywnościowego – zatrucia wywołane przez bakterie, wirusy i inne drobnoustroje oraz szkody spowodowane przez przedmioty zawarte w konkretnym produkcie/partii produktów,
- szkody, które występują niebezpośrednio po spożyciu określonego produktu/produktów (w ciągu kilku godzin, dni), ale z dużym opóźnieniem, wywołane na skutek spożywania przez dłuższy czas określonych produktów i zawartych w nich substancji (tzw. szkody z kumulacji).
Poszkodowany
Poszkodowanym uprawnionym do dochodzenia roszczeń w oparciu o omawiane zasady jest każdy, kto doznał szkody na skutek wadliwości produktu niebezpiecznego, nie tylko nabywca. Możliwość dochodzenia roszczeń jest w tym względzie jednak warunkowana istnieniem odpowiedniego związku przyczynowo skutkowego między wystąpieniem szkody, a brakiem należytego bezpieczeństwa spożytego produktu żywnościowego. A zatem poszkodowany musi wykazać:
- fakt zaistnienia szkody,
- fakt niebezpieczeństwa konkretnego produktu żywnościowego,
- związek przyczynowy pomiędzy szkodą i niebezpieczeństwem produktu żywnościowego
Podmiot odpowiedzialny za naprawienie szkody wyrządzonej przez niebezpieczny produkt żywnościowy
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzona przez produkt niebezpieczny ponosi przede wszystkim producent żywności (poducent sensu stricto), to jest każdy podmiot, który wytwarza żywność w celach zarobkowych w sposób zorganizowany i ciągły.
Podobnie jak producent odpowiada także quasi-producent, czyli także: wytwórca materiału, surowca albo części składowej produktu, który podaje się za producenta na opakowaniu produktu, oraz importer. Podmioty te odpowiadają na zasadzie solidarności z producentem, co oznacza, że poszkodowany może kierować roszczenie według swojego uznania do wszystkich, bądź tylko niektórych podmiotów zobowiązanych do naprawienia szkody.
Jeżeli natomiast nie wiadomo, kto jest producentem czy importerem, odpowiedzialność ponosi dostawca dystrybuujący produkt – sprzedawca, który jednak może zostać zwolniony, jeżeli w ciągu miesiąca od zawiadomienia o szkodzie wskaże producenta, quasi-producenta lub importera.
Podmiot odpowiedzialny za szkodę może uwolnić się od odpowiedzialności. Kodeks cywilny przewiduje taką możliwość w razie wystąpienia i udowodnienia co najmniej jednej z tzw. okoliczności egzoneracyjnych, to jest:
- producent/sprzedawca produktu nie wprowadził go do obrotu lub wprowadzenie produktu nastąpiło poza zakresem jego działalności gospodarczej,
- właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie,
- gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu (tzw. ryzyko rozwoju),
- gdy właściwości te wynikały z zastosowania przepisów prawa,
- roszczenie poszkodowanego jest przedawnione (minęły 3 lata od odkrycia szkody, albo 10 lat od wprowadzenia produktu do obrotu).
W odniesieniu do szkód wyrządzonych przez żywność szczególnie istotne są dwie przesłanki egzoneracyjne, to jest wykazanie, że cecha niebezpieczna nie istniała, gdy producent wprowadzał produkt do obrotu, oraz ryzyko rozwoju.
Żywność jest szczególnym rodzajem produktu, który może nabrać cech produktu niebezpiecznego na każdym etapie łańcucha już po etapie produkcji/wytwarzania, jednocześnie w chwili wprowadzenia produktu do obrotu przez producenta nie będąc niebezpiecznym. Przykładowo, niewłaściwe warunki transportu lub przechowywania mogą skutkować nabrania cech, czyniących produkt niebezpiecznym. Natomiast tzw. ryzyko rozwoju, jest przesłanką egzoneracyjną polegająca na tym, że producent może zwolnić się z odpowiedzialności wykazując, że nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu.
Ponadto, podmiot zobowiązany do naprawienia szkody może skutecznie uwolnić się od obowiązku odszkodowawczego przez podniesienie zarzutu przedawnienia. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny przedawnia się z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie odpowiedzialnej, jednak w każdym wypadku roszczenie przedawna się z upływem 10 lat od wprowadzenia produktu do obrotu, bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub została ujawniona.
W drugiej części artykułu (publikacja już we wrześniu) skupimy się już na sferze ubezpieczenia OC za produkt w branży spożywczej, podejmując temat procesu underwritingu prowadzonego przez ubezpieczyciela.
Jeżeli natomiast interesują Was dodatkowe informacje dotyczące tego tematu zapraszamy do kontaktu z Edytą Stoińską: Edyta.Stoinska@warta.pl.
